„ХРИСТОСЪ ПОЪѢДИ”. ГИМН МИТРОПОЛИТА ИЛАРИОНА В ЧЕСТА

Abstract

Pisma metropolity Ilariona, pierwszego Rusina na stolicy kijowskiej (od 1051, a być może nawet od 1044 r.), są niezwykle cennym zabytkiem staroruskiej literatury. Stały się one na długie wieki źródłem inspiracji dla przepowiadania i modlitwy Cerkwi ruskiej. Tzw. „Slovo o zakone i blagodati” składa się w rzeczywistości z kilku pism, którym nadana została jednolita intencja i struktura literacka dopiero przy redakcji końcowej. Autor artykułu skłania się ku hipotezie, iż właściwe „Słowo o Prawie i Łasce” było wygłoszone jako uroczysta homilia paschalna na Wielkanoc, 26 marca 1049 r., która wówczas przypadła tuż po Uroczystości Zwiastowania Pańskiego. W niniejszym artykule autor skupia uwagę na chrystologicznym fragmencie „Pochwały” Włodzimierza (187 b), wygłoszonej prawdopodobnie w 35 rocznicę śmierci kniazia (zm. 1015), przypadającą 15 lipca 1050 r. Fragment ten, podobny do łacińskiej aklamacji liturgicznej „Christus vincit”, ma charakter wyraźnie hymniczny. Można go nazwać hymnem ochrzczonej Rusi ku czci Chrystusa-Zwycięzcy. Artykuł ukazuje najpierw możliwe źródła inspiracji tego hymnicznego tekstu w samej liturgii wschodniej. Autor nie wyklucza jednak wpływu tradycji zachodniej. W tym ostatnim przypadku Iłarionowy hymn odzwierciedlałby wzajemną otwartość i przenikanie liturgicznych tradycji Kościoła wschodniego i zachodniego. Byłby świadectwem świadomości Kościoła jeszcze nie podzielonego. Rys ten nadawałby mu charakter wręcz ekumeniczny. Ilarion mógł przejąć formułę łacińską jako znaną już wówczas na Rusi. Mógł ją zmodyfikować, zetknąwszy się z jej wersją łacińską, szeroko rozpowszechnioną w średniowieczu na Zachodzie. Autor artykułu wysuwa hipotezę o przenikaniu aklamacji „Christus vincit” do Polski, a stąd do Kijowa dzięki małżeństwom dynastycznym i wzajemnym wpływom kulturowym. Zwraca szczególną uwagę na fakt, iż Gertruda, córka króla polskiego Mieszka II, została w 1043 r. żoną Izjasława — Dymitra Jarosławowicza, księcia Turowa i Nowogrodu, a od 1054 r. wielkiego kniazia kijowskiego. Pierwsze lata pobytu Gertrudy na Rusi zbiegają się z czasem poprzedzającym powstanie pism Iłariona. Niewykluczone, iż właśnie poprzez bezpośredni kontakt z Gertrudą mógł on zetknąć się z łacińską aklamacją ku czci Chrystusa (ona sama z kolei mogła znać tę formułę dzięki swej matce, Rychezie, córce palatyna lotaryńskiego, Ezona, a siostrzenicy Ottona III). Powyższa hipoteza wydaje się bardziej prawdopodobna niż przypuszczenie L. Mollerà, iż przyszły metropolita kijowski usłyszał łacińską aklamację na dworze królewskim we Francji jako uczestnik poselstwa, które tam przebywało w związku z małżeństwem córki Jarosława Wielkiego, Anny, z królem Henrykiem I (1051 r.). Hipoteza polskiego autora wydaje się co najmniej równie prawdopodobna jak wysunięta ostatnio sugestia historyka francuskiego V. Vodoffa o przedostaniu się formuły „Christus vincit” do Kijowa za pośrednictwem biskupa Gautier z Meaux, który wraz ze świtą królewską przybył tam po narzeczoną dla swego króla Henryka. Niezależnie od swego pochodzenia i możliwych źródeł inspiracji chrystologiczny hymn Iłariona jest szczytowym momentem jego przepowiadania o ocaleniu narodu i wszczepieniu go w nowe dzieje Ewangelii i łaski. Sławiąc zmartwychwstałego Pana, mógł on jeszcze łączyć teksty liturgii wschodniej ze słowami natchnionymi przez liturgię zachodnią. Wielkie wartości duchowe są własnością całego Kościoła — całego chrześcijaństwa.