Freedom vs. Responsibility. Hegel, Rosenzweig, Lévinas: Philosophies of the Times of Crisis

Abstract

Przedmiotem artykułu jest problem intersubiektywności w filozofii Hegla oraz jego krytyka w filozofii Rosenzweiga i Lévinasa. Każda z tych filozofii zrodziła się jako odpowiedź na kryzys swego czasu. Hegel kończył swe główne dzieło „Fenomenologią ducha” podczas bitwy o Jenę. Rosenzweig swoją „Gwiazdą Zbawienia” pisał na kartkach frontowej korespondencji jako żołnierz I wojny światowej. Filozofia Lévinasa zrodziła się jako odpowiedź na kryzys człowieczeństwa totalitaryzmu faszystowskiego i komunistycznego. Katastrofy historycznej rzeczywistości ujawniają jednocześnie kryzys ludzkiego stosunku do tej rzeczywistości. Każdy z wymienionych myślicieli potraktował swą filozofię jako odpowiedź na tak pojęty kryzys. Upadek Rewolucji Francuskiej i polityczna działalność Napoleona skłoniły Hegla do postawienia pytania o miejsce ducha i kierunek jego rozwoju: „Skąd duch przybywa (...) i dokąd zmierza”? W odpowiedzi na kryzys Hegel buduje swój racjonalny, absolutny system, w którym intersubiektywność oparta jest na wolności ducha. Kolejne historyczne wstrząsy ukazały jednak niewystarczalność Heglowskiego systemu. Rosenzweig i Lévinas czuli się zobowiązani poddać radykalnej krytyce Heglowską koncepcję wolności. Rosenzweig uczynił to w imię miłości, a Lévinas postawił wolność ducha pod sądem odpowiedzialności za innego. Tak też tworzą własne koncepcje intersubiektywności. Dla Rosenzweiga relacje międzyludzkie spełniają się w miłości, dla Lévinasa w odpowiedzialności za innego, aż po substytucję. Filozofię Hegla, Rosenzweiga i Lévinasa łączy więc nie tylko kryzys i próba przezwyciężenia go. Między filozofią Hegla a filozofią Lévinasa, właśnie wskutek historycznych kryzysów, dokonuje się przejście od świadomości wolności do świadomości odpowiedzialności. Artykuł usiłuje zrekonstruować to przejście i poddać krytycznej ocenie argumentację. Rosenzweig i Lévinas w obliczu kolejnego kryzysu historycznego (I i II wojna światowa) proponują taką koncepcję intersubiektywności, która jest transcendentna wobec historii i państwa. Tymczasem człowiek, pomimo kryzysów, jakich doświadcza, pozostaje w relacji do innych w ramach życia społecznego i politycznego. Zbyt metafizyczna filozofia intersubiektywności u Rosenzweiga i Lévinasa wymaga krytycznej refleksji.